Lai Miphun ni thawhkehnak

23/07/2011 13:14

Laimi Phunpi Ni

By Pu Lian Uk

 

Laimi phunpi ni cu Lairam nih Kawlmi ram le adang ram pawl he  Mirangkut in Independence kan lak  tti kum 1948  Februaryni 20 ah Lairam kaakip ai awh tu cio mipi tonnak nganpi (Conference) Falam khua ah an rak tuah. Cu ni ah  Chinmiphun/Laimiphun pipu chan in bawichung nih ramuknak  nawl ro in ichanh nakphung  (Aristocracy) in  mipi thimmi hruaitu hna uknak democracy phung lei ah Chinram uknakphung thlen ding ram uk bawichung pawl hna tla te in an ser khawh. Cu Ni cu ni sung lawi ngaiti in  “Laimi phunpi Ni/(Chin National Day”) ti in min an  peek I, February ni 20 ni fate Laimi phunpi Ni tiah kumtin conglawmh ding zungkhar ni ah an rak ser ve mi Ni asi.

 

CND thawh keh ning a chanbia tawite

            Lairam hi pipu chan in  mah le khua le khuatlang cio I-uknak kha bawichung nih  roco in ichanh mi uknak in an rak tleih peng hna. Mirang holh in aristocracy uknakphung ti khawh mi asi. Mirangnih Chinmi pipu uknakphung kha aniam tuk in an rak hmuh hna ruanglong ah Chinram bawiuknakphung cu feudalism an rak ti ttheu khi asi .

            Cu uknak phung in Chinram i-uk lio lingcing ah  Mirang nih India ram le Kawlram an uk ciami ram hnihkarlak  i-hlanh nak caah Chinram uktu bawi hna kha Chinramchung in lamsial naknawl peek ding anrak hal hna. Lairam uktu bawi Pu Con Bik te hna le bawidang nih lam sial naknawl an rakpe duh hna lo.

Cu ruangbik ah Mirang nih Chinram/Lairam an vun chimm. Laimi nih Mirang cu andir onh an doh ve hna. Mirang nih le Laimi kha fawite in an tei kho ti hna lo.

Cucaah Chin ramuktu  bawi pawl kha nanmah le nan uktawn ningte in nan i uk tthan ko lai I, Mirang cu Ramukbawi hna cung in uktu an si ti hngalh nak ah  ngunkhuai long  nan peek lai  timi bia nan hna atlak ah cun  raldeih remnak kan tuah lai    ti in Chinram uktubawi pawl kha bia an rak peek hna. Mirang peek mi bia cu Chin ram uktu bawi vialte an hna atla.

Cu caah Mirang le Chinram Uktu bawi pawl ralremdeihnak akhua kipn in an raktuah. Cu ral rem hnatlaknak bia cu Mirang nih Chin Hills Regulation 1896(Latlang uknak upadi 1896) tiah an ttial. Cu upadi ning in  Chinram a uk lio mi bawichung nih peh te in hlan an uk tawnning te in Chinram cu  Mirang kut toi ah ro ah I chanh in an uk tthan ve.

          Chin ram cu Kawlmi ram, Kachinram, Shanram le adang Karenram, Kaya ram timi mi phun  ram he kanramciote ah I-uknak zeimaw zat cio a ummi  komh mi rambupi uknakphung(Federal) in Kawlram bupi (Union of Burma-Pyihtaung su Myanmar Naingan) ti min  in I Uk cio awk Panglong ah aramcio ai awhtu uktu vialte nih Kawlmiram tel in 1947 February ni12 ni ah min an thut .Cu caah 1948  ah independence kan hung hmu tti dih hna.

Cu tik ah Independence hnu in Chinram uknakphung hi  roco in bawi chung nih  ichanh mi uknak phung  Chinramuknak upadi 1896 kha maw kanpeh rih lai maw, mipi thimmi hruaitu nih ukmi democracy uknakphung ah maw kan thlen lai timi kong kha iceih ding arak si. Cukong ceih ding hrim ah  Chinram kaa kip aiawh tu vialte  Paletwa peng ramuk  bawichung zong tel dih in tonnak ngan pi (Conference) kha Falamn khua 1948 February ni 20 ni ah cankarlakchung Chinram uknak atlaichungtu  Chin Afairs Councuil nih an tuah.

Cu conference ahcun cunglei kanttialcang bantuk in ramuk bawitampi aa telmi zong nih ram uknak nawl bawichung nih ro in ichanh mi uknak  phung hi chanhnu adon mi asi cangcaah  mipi thimmi hruaitu hna nih ramuknak phung asimi democracy phung ah thlen ding an hna a tla ve. Cu caah bawichunghnatlaknak telhrim in mitam deuh hnatlaknak in Chinramcu mipi thim mi hruaitu nih uknak  democracy phung ah thlen ding hnatlak nak  1948 Februaryni 20 ni ah bia an rak khiah.

Hi bawichung nih ro-in ichanh mi uknakphung in mipi thimmi hruaitu hna nih ramuknak tleih ding timi cu Bawichung pawlhnatla te asi ning tette alangh  khawh ning: Ramuk bawipawl hi conference ah tampi ankaive I hi thlenak tuahding ramukbawi pawl hna tla te asi mi hi zei nih dah avun langhter rih kanti ah cun Ramukbawi vialte kha an uk mi hna zatlang mi an michia (Subjects) sin in kum ngachung maw kumhra chungmaw an hmuh ding khuachiah rawlrel le ngunkhuai caah a hlum in cozah nih pawnnak tangka anrakpeek dih hna.

Tahchunhnak ah Zahau  le Hualngo khuatlang ukbawi Pu Thang Tin Lian(Pu Za Hre Lian apa) zong nih a uk mi hna zatlang michia(Subjects) sin in kumngachung maw kumhrachung maw an hmuh ding khuachiah rawlrel le ngun khuai zat he aa tluk kho ding an peekmi hna pawnnak (compensation) tangka cu Pu ThangTin Lian fapa pakhat asive mi Pu Ttial Dum nih apa ai-awh  in arak chuah ti theihnak a um.Asilo ahcun asilo ning a ttialmi an hung umkho ko.

Pu Thang Tin Lian ukbawi hna chung bantuk in Tedim le Ton zaang peng hna Uk bawi Pu Pum Za Mang ai-awh zong in a roco tu nih cu pawnnaktangka cu an lak ve ti intheih a si. An uknak akau mi ukbawi  veve an si caah an hmuh mi pawnnak tangka hi atlawm hrim lo ti asi.

Hipawnnaktangka ukbawi hna nih an lakmi cu roco in chanh mi uknakphung in mipithim mi hruaitu nih uknak  democaracyphung lei  lthlen nak kha  ukbawi vialte nih kan hna atla ko ti an langh ter nak hrim cu asi.

Cu hnu ah  Mipithim mihruaitu nih Chinram uknaktleih ding Falam Conference biachahnak cu an hna tlak caah Pu ThangTin Lian fapa pakhat asive mi Pu Za Hre Lian cu MP ah aa cuh I Falam mipi zatlang nih an rakthim I Chinram le Chinmikong ceih tu chin rammipi thimmi MP Chin Affairs Council 14 hnatlate in  Minister of Chin Affairs Ministry ah an thim mi nih hi uknakphung thlennakruang ah Chinram bawi le zatlang michia(subjects) kar lak ah I ralnak le I entau nak hna hnawhnak zei hmanh bawichung nih siseh zatlang michia nih siseh an rak tuah lo i tluangte in an kap hnih hnatla lungtla veve in thlennak an tuah ti afiannak ngai asi fawn.

Chinram a uktu mirang Governor kha Chinram le Chinmiphun kong  ruahnak  petu Counsellor ah  rak chiah mi Pu Vum Ko h\Hau hi Thuklai Bawifapa arak si. Mipi thim mi Chin Affairs Council thim hlan deuh ah can karlak ca dirh chung mi Chin Asffairs council ah hin Haka south can karlak MP mi anhmuh hlanah Pu Vum Ko Hau cu Hak peng Mp pakhat in arak tleih chung .

Culio ah thimhlanchung cankar lak Chin Affairs council hruaitu Chin Affairs Minister thimnak ah  Bawilei ttang Pu Vum Ko Hau le zatlang lei ttang Vom Tu mawng pa hnih mee anrak icuh. Cu lio ah hin Haka peng Ukbawi vialte nih an ai aiawh in  an thimmi asi ruang ah Panglong minthu mi Pu Kio Mang hi  Haka ukbawi in Haka peng   MP asi. Cu ruang ah 1947 Kawlrambupi uknak phunghram a ttialtuhna ak ram bupiphung hram a ttialmi ramhruaitu chungah arak itelve.

Cu lio ah bawilei ttang mi Vum Ko Hau mee peek deuh lo in zatlang chialei ttang Vom Tu Mawng tu mee ka rak peek deuh ti in achung bia Pu Kio Mang nih arak ka chimh bal. Cu pin ah,  Falam conference ah mipi  thimmi hruaitu nih uknak tleiding ti bia an chah hnu cun ram-ukbawi siruang in MP ka si hi sullam angei ti lo ti in Pu Kio Mang cu amahte in MP asi nakin achuak . Midikngaiasining fakawktlak hrim asi. Cuhnu ah  mipithimmi hruaitu nih uknak tleih ding lei a ttangve mi tthiam Phaipha uk bawi fapa asive mi Pu Lian Tthum cu amah Pu Kio Mang zaka MP ah arak luh ning Pu Lian Tthum nih arakka chimhbal ve.

Pu Vum  Ko Hau cu Pu Vomtu Maung he mipithimnak tuahhlan can karlak   chung Chin minister rian ah  thimnak arak icuh micu cu Mipinih thimnak tuah hlan can karlak chung  Haka thlang lei MP asi nak arak tleih chung lio can a raksi ve. Pu Vomtu  Mawng he minister ding mee an I cuh mi mee asungh hnu in zeihmanh hnahnawh nak biatamnak tuah ti lo,daite in  in Embassodor rian nganpi ah arak I tthial in theih asi. Haka thlanglei MP ah cun Pu Sang Ning tu a hunglut tthan in theih asi. Angaite  ah cun pengdangcu kantheihna lona in Haka MP tthing hna vialte hi hlanchanruahnakinkanttialhna ah cun Bawichunghrinthlak ti aaruatmi longte anrak si.  Pu Ralhmung Nguntual bawichung, Pu Hrang Mang amahhrim hi TT.Faraw Cenhrang  ukbawi, Pu Ro Thang Hlawnching bawi, Pu Hrang Nawl apa lei ah Zathang hrihhruai bawi, anu lei in Hripi bawihrin thlak,  Pu MangTling Cinzah bawi, Paw Khuaming Tingsi bawi chung ti ban tuk in an si dih ko hna. Asina in roco in Bawichungnih ichanh mi uknakphung  nakcun mipithimmi  hruaitu hna nih uknakphung cu an I-thim deuh dih ko cuta!!.

Bawichung nih roco in ichanh mi uknakphung aristocracy in mipi nih thimmi hruaitu hna nih uknakphung Democracy lei athar in thlennak kong ah  ram-ukbawi he ukmi zatlang michia lei he  lungrual  le lungtla te in an pawm tti dih mi a cung lei kan ttial bantuk in asi  diam ko cang.Atu lio Chin National Day conglomh nak zungkhar ni kong ah bia ne athawh ter tthan duh mi nih a tu ah bawichung nih roco in uknak ichanh mi aristocracy phung cu hman tthan ding hi an mah bia-ne aphawk duh mi mi zeihmanh zong nih an duh kho ding uknakphung zong asi ti lo. Hnatla te cin ankhiichahmibia cio asi ruang ah  hi kong biatam awk zeihmanh a umti lomi asi.Cu thilsi ninghrim cu democracy phungcu asi.

Cu Falam conference bia-khiah mi cherh chan in Chinram uk tu hna bawichung  zaka ah a khua le akhuatlang tete in uktu khuabawi le an council le  Khuatlang uktu Chairman le an khuatlang Council kha mipi nih thim mi uknak in Chin Special Division Act 1948 ti mi kha Kawlram bupi Parliamnent nih Chin Affairs Council hna tlaknak he upadi an ttial ttthan

Cucaah Chinram uknak tthing Chin Hills Regulation 1896 kha hmang ti lo in , Chin Special Division Act 1948 upadi kha Independence hnu Parliamentary democracy in Kawlrambupi uk liochanchung 1948 in 1962hnutlawmpal tiang hrawng cu khuatlang uknak phung cun Chinram chung ukdih arak si.Raljapukhnu ah cawiliamter mi bia pawl ceih tik ah Chin special division act cu hmanrih asi. Sualkeibia zong ah Chin SPECIALDIVISIONCHUNG NIG ZULH KHAWHMI CU ZULH ASINA IN KHUATLANG UKNAK CHAIRMAN le ancouncil kha Kawlralkapcozahnih anzlh tilo in ralkapbawinihanduh mipakha khuabawiah anriananpeeek hna.

Cu February ni 20   Chin National Day ti min in kawh  ding bia a khiaktu hna cu mipi thimmi hruaitu um hlanchung  Lairam uknak atlai le ahruai chung tu  hna Lairam le Laimi kong a ceih khangtu Laimi Council pawl (Chin Affairis Council –Chin-ye-ya Council) an si.

Cu Chin Affairs Council mipi nih thimhlanchung ah Chin affairs council rian arak tlaichung tu  hmasa bik Chin ram in Chin yeya council Chin affairs council hruaitu hmasa hna ah  Pu Vomtu Mawng (Minister of Chin Affairs Ministry), Pu MangTtung Nung Parliamentary Secretary of Chin Affairs Ministry,  le Pu Lian Tthum (Chairman or speaker) of Chin Affairs Council an rak si. Mipi nih thimnak an tuah hnu ah cu Chin Affairs council cu Chinram mipinih thimmi  Union MP 14 an raksi.

February ni 20 ni kha “Chin Amyotha neh/ Chin National day /Laimiphunpi” ni ti in min an peek I Chinram chung ah zungkhar ni holiday ah hman khawh ding cu Kawlrambupi cozah nih hnatlakpi mi ni zong asi.

Zeicah dah February ni20thingmang ni hi Chinmipi kaakip aiawh tu mipi tonnak ngang pi conference ni ahcun an rsak tuah:. Pu Vomtu Mawng nih hin 1937 hlanhrawng  hin “Chin amyotha nginguat ye Party-.Chin Unity Party” ti mi hi arak tuah thawk ni he siseh, cuhnuah   Magwe  ram tthen uktu Mirang Mangki  attuan mi Kanpetlet  ah uknak  rian in khual  avuntlawn lio ah Pu VomTuMawng hruainak in Mirang uknak kanduh ti lo vakir ko ti in Kanpetlet ah doh an rak au hnawh Cu tik ah Magwe Mangki pa cu Kawlkhua Saw khua ah an rak zam ter. Cu anrakzamter ni le ChinUnity Partyanrakdirhni hna tonhchunh  khawh dik awk  ni   Feruary 20 ni Falam conference tuahdingni ah an rak  khiah thingmangmi aruang cu arak si.

Hi Magwe Mangki Kanpetlet I doh an rak  au hnawh nak kong hi Kawlram mipi nih an icawn dih cio suallai ti phan ah tadinca zong ah ttial lo ding le  mizeihmanh nih hi kong mipi sin nan chim nan thanh lai lo timi hi Kawlramuktu Mirang cozahnih khapmi bia arak si..

Asina in UAung San nih Danuphiu khua ramkhelkong mipi sin ah bia achim lio ah hikong a phuan ti asi. Cu  caah U Aung San cu tleihding asi i ramdang ah arak zam kha asi ti asi, Ramdang azamnak ah hoikom 30 hna timi “yebaw tung ceih” a va dirh I Kawlram dothlenak athawknak ti arak si. Curuang ah Kawlholh ah cun “Bamah ttaw-hlan-ye a sah Chintaung kah” tihi chim ttheu mi bia arak si in Ne Win chan Kwlcarel tangthum hrawng cauk ah ttial balmi arak um .

Falam khua mipi tonnak conference ni cu February ni 20 ah  amah Pu Vomtu Mawng Chin Affairs Minister asi lio ve asi caah China Affairs Council zapi hna tlaknak in  khiah mi cu  arak si.

Zeicah dah February ni 20  Chin National Day ti min thing mang an peek: Kawlmiram le adangram pawlhe komh in rambupi  dirh tti ding Panglong  hna  tlaknak in Independenvce ram vun si tik ah Chin ram cu Mirang uk chan hlan bantuk in amah ramte in aa uk mi ram asi ti lo.  Miphun dangram he rambupi chungah ram kulh palkhat long in vun itel ding asi .Cu tik ah Chinmiphunnak mitam deuh le ahung cho deuh mi miphundangramkulh  nun phung le holh te hna nih Chin miphun holh le nunphung  kha  duhsah tete in a vun chilh khawhnak lam a um ti kha cu chan lio Chinram hruai tu Pu Vomtu Mawng le aho hna nih siseh an hnu in a vun changtu hna Chinram hruaitu hna nih siseh an rak hmuh chung khawh.

Cu caah Falam ah tuah mi Conference  February ni 20 cu Chinram kaa kip Chinmiphun  ai-awh tu le ram uk bawi hna lung rual te iton tti mi bantuk hi Chin miphun chanbia ah hmasa bik lungrualnak hmuh ni zong as; Chin miphun  khuasak tti nak kaakip ah rak hman rak zulh bal lo mi mipi thimmi hruaitu hna nih Chinram kha democracy phung in vun ukding  bia khiah tti dih khawh cu Chinmi phun chanbia ah a um ballo mi a thar in a um mi democracy khuadei hmasat bik ni hrim zong asi.

   Cu caah techin-fapar tiang in hi chan lio pipu hna hmun khat  ah an lung aa rualmi bantuk lungrualnakpeh  peng ding hngalh tthannak  ni caah siseh law hi ni ruang ah Chinmi miphun vialte kan miphun ah aa khat mi kan simi lung rualnak um zung zal te seh tizong an rak ser hnawkchanmi ruahnak arak si.

Cun hini ah hin Chin miphun nunphunng thilrizeizong hmusak langhter nak tuahkhawhnaknican le Chinmi ca-holh  tthanchoternak caah tuah mi ni si khawh nakle , hi lomnak ni can  ah Kan miphun nunphung hla le lam zong langhter in lomhnak tuah nakcaah  hi ni ah lamding sakding practice an tuah le an cawn mi nih kan miphun nunphung hman zungzal le lenh zungzal nak tha akan peetu asi lai ti hna kha an rak hmuh le anrakruahmi asi

Hini kanconglomh ding nuamhnak ni ah Chinmiphun  hrin thlak te-fa hna nih hi ni an zawh le hi ni nuamhnak an hmuh mi in Chinmi  miphun hrinthlak kan si ti I hngalh thiam nak  le Chinmi miphun tleihchannak dawtnak ttanpi ding ruahnak le sianlonak thinlung ngakchia nih an tthan pi khawhnak hnga an thinlung asersiam tu hna nizong ah siseh tihi biapi ngai in an ruah mi asi.

Cu caah hi February ni 20 cu Chin National Day Chinmi miphun  tlau ti lo hmunh zungzalding ah lam a kanhruaimi ni ah an rak sermi ni hrim cu asi.

Cu chanlio democracy thimnak in ihruaiding bia anrak chahnak thawng in atuchan ah  pumsa lei khuasaknakchung I-hruai nak ah siseh, biaknak lei I hruai nak:tahchunh nak ah:Minobu hruaitu thimnak, nubu thimnak, Krifa upa thimnak, ti bantuk tiang in  Chin miphun kankhua saknak he tthentthiasm lo mi in mipi thimnak tuahmi democracy phung cu  hmanlo awk ttha lo in kan vun hman cang. Cu tik ah Chinmiphun le democrscy phung ticu adangdang in akal thiam lo mi pakhat in kan vunruah le kanvun i-ngeih cang ti afianter ngaicang.

Cu ti Chinmikhuasaknak le democracy thimnakphung tthen thiam lo in kan vun ngeih mi nih  Chinmi miphun khuasaknak  nunning chung hrim zong ah democracy thimnak hmanlo tthalo in avun chuah ve mi nih  February ni 20 kha  Chinmiphunpi Ni ti min anrak peekmi hi an rakthiam khawh  ning  a dik tukmi asi,

Hikazon reltik ah “In the beginning was the word, and the word was with God, and the` word was God-A hram thawk ah bia aum; bia cu Pathian he a um I, bia cu Pathian asi” timi Bible cacang Johan han 1:1 bantuk khinrel awk ttha asi

Hi ni ah kanbiak micio sinkip  ah Chinmi phun le Chinram le hi ChinmiphunNi a hmunh zungzalnak ding Chinmiphundih um nak in thla kan cam hrim ni zong asi .Damte in, Lnk